“Một hành trình…” là cuộc trò chuyện giữa Thụy Phương với các văn nghệ sỹ nhằm kể lại cho độc giả một hành trình đời, sống và sáng tác, mà họ đã đi qua. Chặng đường đó đã giúp họ định vị vững vàng trong lĩnh vực của mình (văn chương, hội họa, nghệ thuật, nghiên cứu, v.v.). Những gì họ đang làm trong hiện tại và dự định cho tương lai sẽ giúp chúng ta hiểu sự tìm tòi và làm mới bản thân, cũng như đóng góp của những nghệ sỹ và trí thức này trong lĩnh vực mà họ là chuyên gia và một cách gián tiếp đóng góp của họ cho xã hội. Qua những bức chân dung này, hi vọng giúp độc giả hiểu hơn về bản sắc cá nhân của họ (tâm tư, băn khoăn, cảm xúc) bên ngoài trang giấy, sàn diễn hay giá vẽ.

Sinh ra trong một gia đình có truyền thống nghệ thuật, Ngô Hồng Quang sớm bộc lộ năng khiếu âm nhạc và được dẫn dắt, tiếp cận đến với nhạc cụ dân tộc từ khi còn nhỏ. Hoạt động nghệ thuật với vai trò vừa là nhạc công, nhạc sỹ lẫn ca sỹ, Ngô Hồng Quang được vinh danh là một trong những nghệ sỹ đương đại hàng đầu Việt Nam, với nhiều đóng góp có sức ảnh hưởng quan trọng và truyền cảm hứng cho thế hệ sau.

Anh quyết định đi học Nhạc Viện Hà Nội trong bối cảnh như thế nào?

Từ lúc 7 tuổi tới 11 tuổi là khoảng thời gian gia đình tôi phát hiện ra khả năng âm nhạc của tôi, đặc biệt là bố tôi. Khi tham gia các hoạt động văn hoá văn nghệ của thôn xóm, tôi luôn được chọn là người biểu diễn hát, đặc biệt là những bài dân ca đồng bằng Bắc bộ. Ngoài việc thừa hưởng năng khiếu và khả năng thẩm âm của ông nội, thì bố tôi cũng là người rèn giũa và tu luyện thêm cho tôi về cách tiếp cận cũng như hướng tôi tới môi trường âm nhạc dân tộc. Thực tế thì bố là người chọn cho tôi học nhạc chuyên nghiệp. Câu chuyện âm nhạc chuyên nghiệp bắt đầu từ lúc 11 tuổi, khi bố cho tôi lên nhạc viện ôn luyện vài tháng trước khi trúng tuyển vào khoa âm nhạc truyền thống tại Nhạc Viện Hà Nội. Ngoài sự tác động của bố mẹ, còn một người bác khiếm thị là con nuôi ông nội, là người thầy đầu tiên tạo nên những bước đi đầu tiên của tôi.

Anh chọn học nhạc cụ gì? Ở thời điểm đó, anh có nghĩ theo nghiệp âm nhạc trọn đời không?

Tôi học đàn Nhị với 2 lý do: một là do ông nội tôi chơi nhạc cụ này và truyền dạy lại cho người con nuôi khiếm thị của ông, và tôi được học từ bác; hai là bố tôi thích nhạc cụ truyền thống và nhân tiện nhà có ông chơi đàn Cò nên bố đã hướng cho tôi theo đuổi nhạc cụ này. Ở thời điểm mới bước chân vào trường nhạc, tôi khá mông lung, chỉ nghĩ thôi cứ học nếu không phù hợp thì sẽ chuyển sang lĩnh vực khác, vì quả thực tôi không phải là người quyết định việc đi học, và thực sự vẫn chưa biết mình muốn gì ngoài việc chỉ biết là mình thích âm nhạc truyền thống.

Những năm tháng học tại Nhạc Viện, anh say sưa điều gì? Anh bị “vỡ mộng” điều gì không? Hay anh có ao ước gì cho tương lai ở giai đoạn đó?

Thời gian đầu học ở trường nhạc thì tôi chỉ say sưa việc được về quê vì đi xa nhà từ bé và nhớ bố mẹ lắm! Thời gian sau, bắt đầu quen với môi trường âm nhạc, có nhiều bạn bè hơn, nghe được nhiều nhạc cụ và thể loại âm nhạc mới lạ hơn, từ đó bắt đầu hứng thú với thế giới âm nhạc hơn và quan tâm tới nhiều thể loại âm nhạc khác nhau. Có nhiều thứ yêu thích trong âm nhạc nhưng vẫn cảm thấy gần gũi, ấm cúng và được là mình nhất khi sống trong môi trường âm nhạc dân tộc, một phần vì được học những giai điệu quen thuộc từ trước, một phần vì các bạn đồng niên cũng có tính cách và tình yêu âm nhạc,văn hoá truyền thống giống mình. Mọi thứ rất tự nhiên và cứ thế dẫn lối cho tôi đi trên con đường âm nhạc dân tộc tới tận ngày nay.

Tôi vỡ mộng đôi lúc trong 2 – 3 năm đầu tiên với một số lý do. Môi trường học lạ lẫm quá, nhiều người ở cùng phòng quá (KTX), chương trình học dài quá (12 năm), học nhạc cụ này thì sẽ làm gì khi ra trường? Có làm được trong các nhà hát, được làm nghệ sĩ, hay thất nghiệp, về phường bát âm? Những câu hỏi luẩn quẩn này xảy ra với khá nhiều học sinh nhạc cụ dân tộc trong những năm đầu tiên. Nhiều người đã không vượt qua được những hàng rào này và bỏ cuộc giữa chừng hoặc đi hết nhưng không làm nghề.

Vài ba năm sau thì tư tưởng của tôi khác đi, qua quá trình học, thấy mình là người con ngoan, chăm chỉ và cũng có tinh thần hướng thượng muốn vươn tới những thứ mà người khác không dám nghĩ tới; trở thành giáo viên ở trường (cứu cánh), trở thành nghệ sĩ tự do (hơi mông lung), được đi du học để phát triển bản thân và đưa âm nhạc dân tộc ra thế giới, trở thành nhà âm nhạc dân tộc học (giống bác Trần Văn Khê). Có nhiều mơ ước nhưng mơ ước lớn nhất lúc đó vẫn là trở thành giáo viên dạy về đàn Nhị, cũng chính là nhạc cụ mà tôi đã học.

Vì sao anh quyết định đi tu nghiệp ở nước ngoài?

Tôi chọn học ở nước ngoài với mấy lý do: Được phát triển bản thân, muốn sống và làm việc một cách tự do nhất. Tôi chọn học sáng tác vì nó là bộ môn sáng tạo, một chuyên môn khác hẳn những gì tôi đã được đào tạo ở Nhạc Viện. Tôi muốn mình thay đổi, muốn mình có tư duy và tự sáng tạo ra những không gian âm nhạc của riêng mình, và tự biểu diễn thứ âm nhạc riêng biệt đó. Hơn nữa, đi tu nghiệp ở nước ngoài còn cho tôi nhiều cơ hội khác về âm nhạc, như kết nối với nhiều nghệ sĩ trên thế giới để học tập và chia sẻ kinh nghiệm âm nhạc với nhau, được làm những dự án âm nhạc mới lạ, mang tính quốc tế. Điều này chỉ có thể sống và học tập ở môi trường quốc tế mới có thể có cơ hội được. Quan trọng hơn nữa là môi trường giáo dục của nước ngoài luôn luôn nghiêm túc và đầy đủ điều kiện, tiện nghi cho sinh viên tự học và phát triển độc lập tư duy, để có thể trở thành những người nghệ sĩ sống tự do và tự chủ về sáng tạo. Quả thực môi trường sáng tạo tại ngôi trường mà tôi theo học đã cho tôi sự tự do đó, và dẫn tôi đi tới những gì tôi mong muốn trên con đường sự nghiệp của mình.

Anh đã chọn Hà Lan là điểm đến đầu tiên, đúng không? Vì sao là đất nước này?

Tôi chọn Hà Lan vì đây là đất nước rất phát triển và cởi mở trong giáo dục và sáng tạo. Ngoài việc tạo điều kiện tốt cho sinh viên phát huy hết khả năng sáng tạo và trau dồi kiến thức, Hà Lan còn là đất nước có môi trường sống rất tốt với hệ sinh thái hài hoà, nhiều cây xanh và rất thanh bình. Trường của tôi không những thích ý tưởng về kế hoạch học tập của tôi mà còn trao học bổng cho tôi để có đủ điều kiện học tập và phát triển nghề nghiệp. Đây là một nguồn động lực vô cùng to lớn và mang nhiều ý nghĩa nhân văn. Tôi trở nên yêu đất nước này với sự đùm bọc và hỗ trợ thiết thực của họ. Tôi đã trải qua một quãng thời gian khá dài với nhiều thử thách cũng như những kỉ niệm không thể quên, những điều này rất cần thiết và là chất xúc tác quan trọng trong việc hình thành tính cách âm nhạc, cũng như xây dựng kinh nghiệm trên con đường âm nhạc đầy thử thách mà tôi đã lựa chọn.

Sau đó, anh đến những quốc gia nào nữa? Nơi biểu diễn nào đã trở thành kỉ niệm hay tạo xúc cảm không phai mờ với anh?

Tôi tới rất nhiều nơi trên thế giới, hầu như là cả 5 châu lục tôi đều đã đặt chân tới. Chuyến đi nào cũng là biểu diễn nhạc cụ và văn hoá âm nhạc Việt Nam, có lúc là kết hợp với nhạc jazz, có những lúc tôi biểu diễn một mình một show, và nhiều lúc là những buổi chia sẻ và nói chuyện về âm nhạc dân tộc trong những trường nhạc.

Nếu nói về những chuyến biểu diễn mà có nhiều cảm xúc nhất, có lẽ có một vài chương trình tại một số nước mà tôi không thể nào quên được, nhưng tôi xin chia sẻ một buổi diễn cảm động nhất trong sự nghiệp biểu diễn của tôi, đó là show diễn tại Annecy (Pháp). Trong show diễn dài hơn 1 tiếng đồng hồ, không có một tiếng động hay cười nói, nhưng khi hết show, cả không gian nhà hát như vỡ oà bởi sự hân hoan không ngớt của vài trăm khán giả. Họ không cầm được nước mắt sau khi thưởng thức show âm nhạc đầy cảm xúc và chạm đúng vào khoảnh khắc họ cần. Tôi có cảm giác như thứ âm nhạc mà mình và ban nhạc cùng chơi đã hàn gắn những vết thương, kết nối họ với thực tại, bởi họ vừa trải qua những nỗi đau buồn sau một trận nổ súng tại toà soạn báo ở Paris[1]. Họ vỗ tay không ngớt, họ đưa chúng tôi vào một cảm giác thăng hoa tột độ, chúng tôi ra chào gần 10 lần để tri ân sự ủng hộ và hưởng ứng của họ. Thực sự là một đêm nhạc không thể quên trong sự nghiệp biểu diễn âm nhạc của tôi. Với khán giả Pháp thì tôi luôn nghĩ, âm nhạc dân tộc Việt Nam luôn chiếm một vị trí quan trọng trong trái tim của họ.

[1] Cuộc khủng bố tại tòa soạn báo Charlie Hebdo ở Paris, Pháp, ngày 7 tháng 1 năm 2015.

Lần hợp tác với Nguyên Lê, sáng tác và lưu diễn ở Pháp, Việt Nam và các quốc gia khác, chắc hẳn là cột mốc trong sự nghiệp âm nhạc của anh?! Nguyên Lê là một huyền thoại âm nhạc ở Pháp, là một trong những nhạc sỹ jazz và world music sáng tạo nhất thế giới, và là “đại sứ” của nhạc Việt truyền thống trên thế giới, vậy kết hợp giữa anh và Nguyên Lê cộng hưởng cho nhau như thế nào?

Cuộc gặp gỡ giữa tôi và anh Nguyên Lê quả thực là một cái duyên lớn. Trong cuộc đời âm nhạc của anh Nguyên Lê, anh chưa một lần gặp người nghệ sĩ Việt nào như tôi. Anh rất bất ngờ về khả năng chơi đa dạng các loại nhạc cụ dân tộc Việt Nam, hát và sáng tác của tôi, anh còn nói trong hơn 20 năm đi tìm kiếm một người nghệ sĩ Việt trẻ, với đủ điều kiện về khả năng âm nhạc để đáp ứng được các yêu cầu về chuyên môn trong các tác phẩm nhạc của anh, thì anh chưa tìm thấy ai. Thực sự may mắn, tôi đã gặp anh Nguyên Lê và kết nối với anh ấy qua âm nhạc một cách dễ dàng, và đúng như những gì anh mong muốn. Tôi thấy việc gặp gỡ này là có sự sắp đặt trước để chúng tôi thực hiện dự án âm nhạc Việt Nam với nhau, đưa âm nhạc Việt ra thế giới theo cách của chúng tôi, và tôn vinh những giá trị văn hoá của người Việt một cách sáng tạo, bay bổng hơn.

Anh Nguyên Lê là người rất cẩn thận, chỉn chu và cầu toàn về vấn đề âm nhạc. Anh là người nghệ sĩ thế giới, anh đã cộng tác với rất nhiều nghệ sĩ đa quốc gia nên khả năng nhận biết và cởi mở trong âm nhạc của anh rất cao. Mỗi một tác phẩm trong album Hanoi Duo của tôi và anh Nguyên Lê đều ẩn chứa rất nhiều giá trị văn hoá âm nhạc khác nhau. Có những lúc là sự cộng hưởng của tiết tấu châu Phi với nền hoà âm jazz đương đại, kết hợp với những đường nét giai điệu ngũ cung của phía Bắc Việt Nam. Một số tác phẩm mang âm hưởng âm nhạc miền núi phía Bắc Việt Nam thì được kết hợp nhạc điện tử, và những ngón đàn guitar điêu luyện bay bổng do anh thể hiện. Thi thoảng có những khúc ca êm dịu chỉ có guitar và giọng hát, nhưng được phối âm với màu hòa thanh nghịch nhằm tạo không gian đa chiều. Nhiều tác phẩm hoà tấu có sự góp mặt của các nhạc cụ dân tộc Ấn Độ (trống Tabla), Nhật Bản (Koto), bộ gõ, v.v. như để thể hiện sự không biên giới trong âm nhạc.

Trong album này, tôi thấy sự sáng tạo của anh Nguyên Lê là vô biên, anh cởi mở đón nhận tất cả các yếu tố văn hoá âm nhạc ngoại lại, hoà điệu nó vào các làn điệu dân ca và những ca khúc mang âm hưởng dân gian, kết hợp một cách đầy ngẫu hứng với các nhạc cụ lạ của thế giới để tạo ra sự đồng điệu. Trong không gian bao la của thứ âm nhạc không biên giới này, người nghe có thể tìm thấy tất cả mọi thứ gắn kết con người: tình yêu, thiên nhiên, đất nước, con người, và hơn hết là sự kết nối văn hoá đại đồng, mà chỉ có thể được tạo ra từ những người nghệ sĩ đích thực, yêu cuộc sống và làm nghệ thuật chân chính! Qua dự án này, tôi đã học hỏi được nhiều điều và nó cũng mang lại cho tôi nhiều thứ trong cuộc sống, để làm hành trang bước tiếp trên những chặng đường tiếp theo.

Với tư cách là nhà sáng tác, anh đã làm như thế nào để các thể loại xẩm, lý hay làn điệu chèo hôn phối với jazz, như trong “Mục hạ vô nhân” (Nguyên Lê chuyển soạn), “Lới lơ”, “Lý ngựa ô” (Onno Krijn chuyển soạn), v.v.?

Nếu chỉ là một người biểu diễn thì có lẽ việc kết hợp với các nhạc sĩ nước ngoài sẽ không dễ dàng chút nào. May mắn của tôi là đã được tiếp cận với nền văn hoá âm nhạc phương Tây trên nhiều phương diện khác nhau. Vừa là người biểu diễn, vừa học cơ bản về sáng tác theo hình thức cổ điển, vừa học phương pháp sáng tác âm nhạc đương đại, đồng thời cũng sống trong môi trường có nhiều nghệ sĩ quốc tế. Tôi đã tháo gỡ những rào cản về mặt văn hoá để có thể hoà hợp và hội nhập vào thế giới âm nhạc chung. Điều này rất quan trọng để một người nghệ sĩ có thể thoả chí tang bồng, đem cái của mình chia sẻ cho người khác, và đón nhận văn hoá của người khác như đón nhận văn hoá của mình.

Những tác phẩm chèo, xẩm hay dân ca các vùng miền, tôi đã nghiên cứu, phân tích kỹ trước khi đem ra kết hợp và làm dự án. Mỗi vùng miền thì có chất liệu và yếu tố hoa mỹ riêng biệt, nên càng hiểu nhiều về cách luyến láy trong âm nhạc ngũ cung các khu vực của Việt Nam, càng dễ để nó hoà nhập hài hoà vào các không gian âm nhạc khác nhau. Điều quan trọng và cần thiết là mình phải tôn trọng giá trị văn hoá gốc, nguyên bản và bản địa trước, rồi sau đó mới phát triển và biến tấu trên những không gian mới. Đây là cách làm xuyên suốt trong các tác phẩm âm nhạc cũ cũng như mới của tôi. Ngắn gọn hơn là mình phải hiểu mình là ai, văn hoá của mình như thế nào rồi lúc đó mới tính đến chuyện chia sẻ, giao thoa và phát triển.

Sức mạnh của âm nhạc truyền thống Việt có những đặc tính nào có thể kết giao với đương đại và với thế giới?

Âm nhạc truyền thống Việt Nam rất đa dạng. Mỗi một nơi sẽ có cách biểu đạt khác nhau dựa trên những đường nét hoa mỹ, luyến láy khác nhau để tạo ra sự phong phú và riêng biệt. Với tôi, chính những sự khác biệt này trong âm nhạc ngũ cung Việt Nam là những đặc tính thể hiện yếu tố Việt trong mọi sự tương tác và kết hợp.

Một người nghệ sĩ hiểu được vấn đề từ gốc gác, hiểu được những cung bậc đầy cảm xúc mà người Việt gửi gắm qua từng giọng hát hoặc ngón đàn, thì chắc chắc sẽ làm văn hoá âm nhạc Việt Nam lan toả rộng, thăng hoa và chạm tới những giá trị tôn vinh cao hơn, không những trong nước mà còn ở phạm vi thế giới. Nói một cách khác, những thứ có thể làm cho âm nhạc dân tộc Việt Nam trường tồn và phát triển, đó là yếu tố ngũ cung, yếu tố hoa mỹ, yếu tố bản địa, yếu tố con người và phải là một tinh thần Việt.

Cách anh hát các làn điệu truyền thống rất lạ. Giọng của anh cũng là một nhạc cụ! Vậy sự mới lạ này được anh xử lý như thế nào? Anh có tập luyện giọng (hay thể chất) nhiều để trình diễn được như vậy không, lúc cao, lúc trầm, lúc láy, lúc trong, lúc đục, lúc thả hơi, v.v.?

Tôi luôn coi giọng hát của mình là một nhạc cụ và khai thác nó hết mức có thể. Bạn có thể nghe thấy tôi hát vừa quen vừa lạ vì tôi hát một mặt rất truyền thống (tôn trọng sự nguyên bản của rung nhấn, hoa mỹ), một mặt tôi rất thích sự tự do phóng khoáng trong ngẫu hứng, nên khi kết hợp cả hai, tôi đã tạo ra được một sự khoáng đạt trong cách trình diễn. Tôi thực sự đã tìm thấy mình trong những cung bậc âm thanh đó. Đôi lúc là sự nhẹ nhàng bay bổng, nhiều khi ma mị, ảo diệu nhưng đều hướng tới sự tự do và khoáng đạt.

Tôi hầu như không luyện thanh bao giờ, giọng hát của tôi không sử dụng cách hát cộng minh, tôi hát như không hát, nghĩa là bộc bạch cảm xúc qua thanh quản với cao độ khác nhau. Quan trọng nhất vẫn là đủ khoẻ để có hơi dài và sâu, kết hợp với một sự nhận biết rõ ràng và chuẩn về các không gian âm nhạc mà tác giả đã gửi gắm qua tác phẩm mình thể hiện. Điều mấu chốt vẫn là cảm xúc và trái tim.

Thông qua các album (Quang, Nam Nhi, Hà Nội Duo, Nhìn lại, v.v.), anh muốn cho âm nhạc truyền thống đối thoại như thế nào với đương đại?

Các album kể trên đều là các câu chuyện âm nhạc vùng miền của Việt Nam, được gửi gắm qua lăng kính và ngôn ngữ âm nhạc đương đại của tôi và một số nhạc sĩ mà tôi cộng tác. Câu chuyện đối thoại ở đây là: tôi muốn cho người nghe trên thế giới thấy được âm nhạc Việt Nam là gì, như thế nào và có tính tương tác gì. Rất nhiều người trong và ngoài nước chưa hiểu và không biết âm nhạc Việt ra sao, câu chuyện của tôi là làm sao để họ thấy được điều đó.

Ngoài việc cần thiết là truyền bá âm nhạc Việt, còn một yếu tố quan trọng khác tôi muốn gửi gắm, đó là cho khán giả thấy được thế giới âm nhạc đương đại của tôi được biểu hiện như thế nào trong các tác phẩm truyền thống. Hơn nữa, người nghe còn cảm nhận được tư duy âm nhạc cởi mở, sẵn sàng đón nhận cái mới hài hoà cùng cái cũ, của những người nghệ sĩ Việt trẻ như tôi. Tôi luôn nghĩ âm nhạc truyền thống cần được gắn kết và đối thoại nhiều với những ngôn ngữ âm nhạc khác trên thế giới, để có được sự lan toả rộng hơn, nâng cao yếu tố truyền thống và đưa hình ảnh, văn hoá đất nước lên những tầm cao và xa hơn.