Giới cổ vật Việt Nam đang sôi sục không ngừng về chiếc “long bào giao lãnh triều Nguyễn”, được cho là từng thuộc về vua Bảo Đại, sắp được nhà Delon – Hoebanx đưa ra đấu giá vào ngày 7 tháng 12 tại Paris, Pháp.

Chiếc “áo rồng” sắp được đấu giá tại Delon – Hoebanx

Tới thời điểm hiện tại, chiếc “long bào” đang làm dấy lên các cuộc tranh luận sôi nổi với nhiều luồng ý kiến trái chiều. Hiện vật này là thật hay giả? Nếu không phải giả, chiếc “long bào” này có lai lịch ra sao? Sau khi tham chiếu tư liệu hiện có, tôi đã phát hiện nhiều chi tiết đắt giá liên quan cổ vật này.

Theo nhà đấu giá Delon – Hoebanx, đây là lễ phục được ngài Bảo Đại vận trong lễ Đăng Quang (lên ngôi) năm 1926, về sau được con cháu hoàng gia lưu giữ, và cuối cùng chuyển cho một nhà sưu tập tư nhân ở Pháp.

Catalogue của phiên đấu giá ngày 7 tháng 12 – “Arts d’Asie” do Delon – Hoebanx công bố trên website, đính kèm hình ảnh cùng chú thích: “P. 144 et 145 du catalogue de l’exposition « l’envol du dragon, Art royal du Vietnam »” – tạm dịch: Trang 144 và 145 của catalogue triển lãm “l’envol du dragon, Art royal du Vietnam”. Nhà đấu giá còn cho biết: triển lãm “L’envol du Dragon” tại Bảo tàng Quốc gia Guimet (năm 2014), là lần đầu tiên và duy nhất kể từ lễ Đăng quang của vua Bảo Đại.

Vua Bảo Đại

Nếu xét về quy chế lễ phục cung đình nhà Nguyễn được nêu trong “Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ”, áo giao lãnh (cổ chéo) màu vàng chánh sắc (chánh hoàng sắc) được dành cho vua khi dự Thường triều.

Vua Thành Thái trong thường triều phục và quy chế trang phục Thường triều của nhà Nguyễn, tạm dịch: “Thường triều sử dụng mão cửu long đường cân; bào màu chánh hoàng thuần tơ, may bằng lương sa bóng, lót vải cùng màu, thêu hình “đại viên long” – tức “ổ rồng lớn” cùng các hình cổ đồ, bát bửu, thủy ba; mắt rồng khảm đá “huyền phách”; hai mặt của hai tay áo có các mỹ tự được xâu kết châu ngọc li ti mà thành, cổ áo trong cũng màu chánh hoàng nhưng bằng đoạn bát ti (satin), thêu các hình long vân; hai dải thùy lưu bên hông cũng thêu rồng mây như vậy. Có thể thấy áo ngài Thành Thái tương đối khớp điển lệ.

Trong khi đó, lễ Đăng Quang là một trong những Đại lễ lớn nhất xuyên suốt thời gian trị vì của một hoàng đế, nghiễm nhiên phải sử dụng Đại triều bào là cổ viên lãnh (cổ tròn). Quả thật, tất cả những hình ảnh nhà đấu giá đính kèm trong catalogue đều cho thấy vua Bảo Đại mặc áo bào cổ tròn, chưa kể hoa văn và kỹ thuật thêu khác hoàn toàn so với hiện vật “long bào” sắp được đấu giá. Thậm chí, các hình này đều là chân dung ông Bảo Đại khi đã hoàn thành việc tu học ở Pháp và trở về Việt Nam, chứ không phải bộ ảnh lễ Đăng quang năm 1926. Như vậy, trên lý thuyết nếu không có bằng chứng hình ảnh và ghi chép thì không thể quả quyết “bộ long bào” này từng thuộc về vua Bảo Đại, chứ đừng nói tới việc ông có mặc lễ phục này trong ngày Đăng quang hay không.

Hình ảnh trong catalogue phiên đấu giá ngày 7 tháng 12 – “Arts d’Asie”, do Delon – Hoebanx công bố trên website

Vua Bảo Đại trong lễ Đăng quang năm 1926.

Lại phản bác về những ý kiến trái chiều nhiều ngày qua, có quan điểm cho rằng hoa văn cột thuỷ (các dải sọc màu ở gấu áo) của Việt Nam phải thẳng, còn uốn lượn là đồ Trung Quốc. Đây là một nhận định sai lầm trong quá trình phỏng dựng và phục hồi lễ phục nhà Nguyễn từ nhiều thập kỷ trước. Cột thuỷ trong lễ phục triều Nguyễn luôn luôn có sự uốn lượn, chỉ khác là không bao giờ uốn dữ dội, gãy khúc như thời Thanh sơ, và nghiễm nhiên không bao giờ thẳng đuột như thời Thanh vãn kỳ.

Bên trái, từ trên xuống: Kiểu cột thủy thời Thanh sơ, Thanh trung, Thanh vãn kỳ. Bên phải, từ trên xuống: Kiểu cột thủy thời Nguyễn trung và Nguyễn vãn kỳ (hình cuối).

Một số ý kiến khác cho rằng: vì trên chiếc áo giao lãnh này thêu toàn rồng đuôi xương, chứ không có đuôi xoắn đặc trưng nhà Nguyễn, nên đây là áo Trung Quốc. Vừa đúng mà cũng vừa sai. Cái sai là vì rồng đuôi xương đã xuất hiện từ thời Tự Đức (hiện vật Ngự lịch tìm thấy trong Khiêm Lăng), và chân dung vận Đại triều phục của ngài Khải Định đề cập phía dưới đã chứng minh sự tồn tại của rồng đuôi xương trong lễ phục nước Nam.

Cuốn Ngự lịch trong Khiêm Lăng với dáng rồng đuôi xương

Còn phần đúng lại khá thú vị, bởi thiết kế trên áo giao lãnh này (cũng như áo ngài Khải Định và áo long trấn ở Bảo tàng Nghệ An) là cảm tác từ thiết kế Mãng bào giữa thế kỷ 19 của nhà Thanh (khoảng thời Đạo Quang – Hàm Phong, giai đoạn 1840 – 1870). Trong BST La Quốc Bảo có một hiện vật Mãng bào Cáo mệnh phu nhân (dành cho vợ quan lại người Hán) với phong cách y hệt:

– Sử dụng tơ se với các tông chủ đạo: vàng, xanh lam, xanh lục có sắc lá mạ, cam sữa.

– Thêu lối satin và sa hạt (forbidden stitch) là chủ đạo.

– Rất hạn chế viền các hình thêu bằng chỉ kim tuyến, đối ngược với phong cách thường thấy trong lễ phục nhà Nguyễn.

Trên: Chi tiết cụm “tam sơn thủy ba” và cặp rồng ở mặt tiền “long bào” triều Nguyễn sắp được đấu giá tại Delon – Hoebanx. Dưới: Vị trí tương đương trên Mãng bào Cáo mệnh phu nhân nhà Thanh (BST La Quốc Bảo)

Một giả thuyết ban đầu cho rằng triều đình Huế đã mua lại các cuộn vải thêu sẵn theo rập áo người Hán nhưng chưa cắt may từ Trung Quốc, hoặc hi hữu hơn là đặt hàng từ đây, rồi về nước mới gia công thành phẩm. Tuy nhiên tôi đã bác bỏ. Bởi lẽ, hiện vật có độ dài tay áo quá khổ, mà áo bào Trung Quốc thời kỳ này không bao giờ làm dài tới mức đó, về mặt kỹ thuật cắt may, ta không thể ráp nối thêm để đủ ráp thành tay áo phong cách Việt Nam. Chưa kể, “Hoàng bào vua Bảo Đại” mà Delon – Hoebanx đưa ra đấu giá, được thêu đầy cả hai mặt tay áo trong ngoài, lộng lẫy mây trời đều tăm tắp, khác hẳn với phương châm “tiết kiệm” chỉ thêu mỗi mặt ngoài của phong cách Trung Quốc. Vì vậy, giả thuyết của tôi là triều đình Huế khoảng thời Đồng Khánh (1885 – 1889, hoặc trước đó nữa) đã mua được một cuộn vải xưa chưa cắt may từ Trung Quốc. Xét lại cũng không xa so với giai đoạn lối thêu này đang thịnh hành (1840 – 1870) ở Trung Quốc. Sau đó cho thợ thêu học theo rồi thêm thắt, phủ đầy các vị trí còn thiếu, ra được phom dáng chuẩn “Đại Nam” nhưng thẩm mỹ lại rất “Đại Thanh”.

Trên: Mặt sau của Mãng bào Cáo mệnh phu nhân nhà Thanh, tay áo được thêu rồng vì khi chắp tay hành lễ đây là mặt được quay ra ngoài. Dưới: Tay áo mặt trước được thêu giản lược vì phần lớn đều bị che đi kể cả khi di chuyển bình thường và hành lễ. (BST La Quốc Bảo)

Từ các nguồn tư liệu đắt giá quốc nội lẫn hải ngoại, chúng ta có những nhận định sau:

1. Đại triều bào của vua Khải Định – cha của ông Bảo Đại, có gần như 99% tổ hợp thêu này. Một hiện vật áo long trấn (?) khác được trưng bày trong triển lãm “Tinh hoa nghề dệt, thêu truyền thống ở Nghệ An” năm 2018 cũng có thiết kế thêu y hệt. Chỉ có điều phần thêu tà áo thay vì phủ dài chấm mắt cá theo tiêu chuẩn lễ phục áo bào, đã bị xén cụt rồi ghép lại cho vừa độ dài lưng lửng qua đầu gối. Quay lại chiếc áo giao lãnh sắp được đấu giá, dễ dàng nhận ra đồ án mây ở vị trí vai được sắp xếp hình vòng cung quanh trục cổ chứ không suôn theo đường chéo. Chứng tỏ chiếc áo này được may từ một cuộn vải đã thêu sẵn theo dáng áo Việt Nam, và có thể tùy biến các dạng thức khác nhau: áo tấc, áo bào cổ tròn, áo bào cổ chéo.

Ảnh chi tiết của chiếc “áo rồng” sắp được đấu giá tại Delon – Hoebanx. Đồ án mây ở vị trí vai được sắp xếp hình vòng cung quanh trục cổ.

Ảnh chi tiết của chiếc “áo rồng” sắp được đấu giá tại Delon – Hoebanx. Đồ án mây ở vị trí vai được sắp xếp hình vòng cung quanh trục cổ.

Ảnh chi tiết của chiếc “áo rồng” sắp được đấu giá tại Delon – Hoebanx. Vải thêu sẵn nhưng rập thêu không chủ đích dành riêng cho áo giao lĩnh, nên hình thêu rồng bị cổ áo may chồng lên.

Việc này hoàn toàn phù hợp tính chất thuở xưa: các lễ phục trong cung phần lớn đều đã được thêu/dệt sẵn và cất trữ (điển hình là Phủ Nội Vụ), đến khi cần chỉ việc đem ra cắt may theo số đo và tùy biến cho các dạng thức khác nhau: áo tấc, áo bào cổ tròn, áo bào cổ chéo. Điển hình trường hợp này là Phụng bào của Đức Từ Cung (Đoan Huy hoàng thái hậu) và Phụng bào của Nam Phương hoàng hậu, tuy khác chất liệu nhưng hoa văn gần như khớp nhau, ngay cả vị trí đính các hạt kim sa cũng giống đến mức kinh ngạc.

Như vậy, 3 chiếc áo rồng được may theo 3 thể thức khác nhau nhưng cùng một khuôn thêu, là dẫn chứng đầu tiên cho thấy đây là đồ xưa thật.

Vua Khải Định vận Đại triều bào.

Áo long trấn tại triển lãm “Tinh hoa nghề dệt, thêu truyền thống ở Nghệ An” năm 2018, sử dụng cùng một bản rập thêu với Đại triều bào của vua Khải Định (ở ảnh trên)

Chiếc “áo rồng” sắp được đấu giá tại Delon – Hoebanx

2. Hợp tác với Đức Nicolas, một chuyên gia mỹ thuật Việt Nam nổi tiếng ở Paris, Pháp (đang điều hành kênh Instagram: @vietnameseartinparis), chúng tôi đã phát hiện ra một chiếc áo giống hệt từng được lưu trữ tại Bảo tàng Khải Định, và chủ nhân gốc chính là vua Đồng Khánh. Tạp chí Extreme-Asie ngày 1 tháng 5 năm 1929 đã đính kèm bài viết từ giám tuyển của Bảo tàng, lúc bấy giờ là Jean Henri Peyssonnaux (1888 – 1937), cùng hình chiếc áo làm minh họa.

“Hoàng bào của vua Đồng Khánh, thêu kim tuyến trên nền lụa vàng”. Cổ áo không thêu như điển lệ, chứng tỏ đã có nhiều thay đổi qua các thời kỳ.

Ảnh chi tiết của chiếc “áo rồng” sắp được đấu giá tại Delon – Hoebanx

Ảnh chi tiết của chiếc “áo rồng” sắp được đấu giá tại Delon – Hoebanx

Như vậy, có thể nói chiếc “Hoàng bào” mà Delon – Hoebanx sắp đưa ra đấu giá là cổ vật thật sự, tuy nhiên không có bằng chứng thuộc về vua Bảo Đại, nhưng lại có thể thuộc về vua Khải Định hoặc Đồng Khánh, thậm chí trước đó nữa.

Hiện tại, chiếc áo giao lĩnh này (lot 154) đang được Delon – Hoebanx định giá trong phân khúc 600.000 EUR – 800.000 EUR, tương đương 21.000.000.000 (21 tỷ) – 28.000.000.000 (28 tỷ) VNĐ sau thuế phí.

Thực hiện: La Quốc Bảo