Sự nghiệp kiến trúc của Bijoy Jain có thể xem là một lời đáp trả cá tính trước sự vô hồn mà ông cảm nhận được từ kiến trúc hiện đại quốc tế.

Chân dung kiến trúc sư Bijoy Jain. Ảnh: Studio Mumbai

Giữa một thế giới hưng phấn với tốc độ và công nghệ, kiến trúc sư Bijoy Jain (sinh năm 1965) chọn con đường quay về với những gì cốt lõi trong kiến trúc như vật liệu bản địa, bàn tay người thợ, và sự gắn kết nguyên sơ với bối cảnh. Ở đó, những yếu tố vô hình, từ trọng lực, ánh sáng đến gió và nước, đã trở thành ngôn ngữ chính của không gian. Nhưng trên hết, với Bijoy Jain, quá trình tạo nên một công trình với tất cả sự tỉ mỉ và tâm huyết của người thợ, cũng quan trọng không kém thành phẩm cuối cùng.

Chân dung kiến trúc sư Bijoy Jain. Ảnh: Studio Mumbai

Từ đường đua xanh đến hành trình tìm lại cảm giác một mái nhà

Thay vì kiến trúc hay nghệ thuật, thuở thiếu thời của Bijoy Jain gắn liền với những đường đua xanh. Năm 14 tuổi, ông từng rời Ấn Độ sang Mỹ để theo đuổi con đường bơi lội chuyên nghiệp. Ngã rẽ thực sự xảy đến khi ông trở về Mumbai và bắt đầu theo học tại trường kiến trúc.

Giữa lúc tình yêu với kiến trúc đang chớm nở, bị kịch ập đến. Chỉ trong vòng hơn hai năm, ông lần lượt vĩnh biệt người em trai, rồi đến cha và mẹ. Cú sốc tinh thần quá lớn khiến khung cảnh quen thuộc tại quê nhà trở nên ngột ngạt. Bijoy Jain quyết định rời Ấn Độ, quay trở lại Mỹ tiếp tục việc học tại Đại học Washington như một cách “trốn chạy” để cân bằng lại cuộc sống. Có lẽ nỗi đau mất mát ấy đã thay đổi hoàn toàn góc nhìn của ông, kiến trúc không còn đơn thuần là kỹ thuật dựng nhà, mà trở thành hành trình đi tìm ý nghĩa của sự trú ngụ.

“Tôi đã mất đi những người thân yêu, nhưng chưa bao giờ đánh mất cảm giác về một mái nhà”, Jain chiêm nghiệm. Với ông, “nhà” là vấn đề của trái tim, là tình yêu thương. Cách nghĩ này đưa ông trở về với một ký ức tuổi thơ tại công trường xây dựng, nơi một túp lều tạm bợ nhưng tỏa ra sức sống với sự hối hả, nhộn nhịp và mùi hương quen thuộc của thức ăn. Sự đối lập giữa mất mát thực tại và ký ức ấm áp ấy trong Bijoy Jain đã phần nào định hình nên triết lý của Studio Mumbai sau này, rằng kiến trúc phải là không gian bao bọc, gần gũi và chứa đựng nhịp đập của sự sống.

Không gian bên trong Copper House II, một thiết kế của Studio Mumbai tại làng Chondi, bang Maharashtra, Ấn Độ, năm 2011. Ảnh: Studio Mumbai

Nền tảng học thuật của Bijoy Jain được xây dựng tại Đại học Washington ở St. Louis (Missouri, Hoa Kỳ), nơi ông hoàn thành bằng Thạc sĩ Kiến trúc vào năm 1990 và sau này được vinh danh với Huân chương của Hiệu trưởng vì những cống hiến nổi bật. Khoảng thời gian làm việc tại văn phòng của Richard Meier ở Los Angeles, từ năm 1989 đến 1995, đã trở thành một cuộc cọ xát ý tưởng mang tính định hình, kiến tạo nên toàn bộ sự nghiệp của ông sau này. Tại đây, ông được tiếp xúc với một lý tưởng kiến trúc về sự hoàn mỹ, trừu tượng và phổ quát qua các công trình màu trắng đặc trưng của Meier. Thế nhưng, chính sự thuần khiết đến mức xa rời thực tại của phong cách này đã giúp Jain nhận ra con đường của riêng mình nằm ở một hướng hoàn toàn khác. Sự nghiệp của ông về sau có thể xem là một lời đáp trả cá tính trước sự vô hồn mà ông cảm nhận được từ kiến trúc hiện đại quốc tế.

“trả lại phẩm giá vốn có cho lao động thủ công và hàn gắn lại hai quá trình sáng tạo vốn thường bị tách rời là tư duy và thực hành”

Năm 1995, Bijoy Jain trở về Ấn Độ. Quyết định này không chỉ đơn thuần là việc thay đổi nơi chốn, mà là một cuộc trở về với chính bản thể và triết lý sáng tạo của riêng ông. Bijoy Jain tìm lại sự kết nối với cảnh quan, với cội nguồn văn hóa, được thôi thúc bởi mong muốn thực hành yoga và gắn kết sâu sắc hơn với mảnh đất quê hương. Những ngày đầu ở Alibag, trong một căn lều nhỏ, là quá trình ông tự gỡ bỏ những lớp vỏ kiến thức đã học. Ông tạm gác lại lý thuyết phương Tây để thanh lọc góc nhìn, tìm lại sự nhạy bén nguyên sơ và lắng nghe tiếng nói từ chính vật liệu, bối cảnh và con người nơi đây.

Không gian bên trong Copper House II, một thiết kế của Studio Mumbai tại làng Chondi, bang Maharashtra, Ấn Độ, vào năm 2011. Ảnh: Studio Mumbai

Studio Mumbai và sự bình đẳng giữa tư duy và thực hành

Sau một thập kỷ tìm tòi tại quê nhà, năm 2005, Bijoy Jain thực hiện bước chuyển mình mang tính định hình khi thành lập Studio Mumbai. Trong bối cảnh ngành kiến trúc Ấn Độ đầu thế kỷ 21 vẫn chịu ảnh hưởng nặng nề từ hệ thống phân cấp thuộc địa, nơi tồn tại lằn ranh tách biệt giữa kiến trúc sư bàn giấy và người thợ thi công tại công trường, mô hình của Studio Mumbai có lẽ là một phản biện quyết liệt.

Thay vì hoạt động như một văn phòng thiết kế thông thường, Bijoy Jain xây dựng studio như một xưởng chế tác (workshop) hợp nhất. Tại đây, ông phá vỡ cấu trúc quyền lực truyền thống bằng cách đưa các thợ mộc, thợ nề và nghệ nhân thủ công vào danh sách nhân sự chính thức, làm việc ngang hàng với kiến trúc sư. Quan điểm xóa nhòa khoảng cách tại Studio Mumbai không phải là một khẩu hiệu sáo rỗng, mà được thực chứng bằng quy trình làm việc cụ thể. Bản vẽ kỹ thuật khô khan được thay bằng các mô hình (mock-up) tỉ lệ lớn, nơi người thợ đóng góp kinh nghiệm thi công ngay từ giai đoạn ý tưởng. Nỗ lực này của Bijoy Jain không chỉ trả lại phẩm giá cho người thợ thủ công Ấn Độ mà còn tiên phong tái thiết mối liên kết đứt gãy giữa tư duy thiết kế và thực hành xây dựng, một tư tưởng hiếm hoi và mang tính thách thức vào thời điểm đó.

“Jain nhìn nhận mỗi không gian như một trang giấy đã lưu lại nhiều lớp ký ức và lịch sử”

Phương pháp làm việc của studio có thể được cảm nhận qua quan điểm “học từ thực tế”. Các ý tưởng không bao giờ chỉ nằm yên trên giấy mà được đánh thức bằng những mô hình có kích thước thật, được thử nghiệm qua từng thớ vật liệu trong một quy trình sáng tạo linh hoạt và không ngừng nghỉ. Câu chuyện về quan điểm thiết kế ấy có lẽ đã được kể một cách trọn vẹn nhất tại Triển lãm Kiến trúc Venice năm 2010. Thay vì mang đến những mô hình hoàn chỉnh, Bijoy Jain đã đưa cả không gian làm việc của studio đến với thế giới. Ông mang theo từ những công cụ thô mộc, những khối vật liệu ngổn ngang cho đến chính những người thợ thủ công tài năng của mình. Ngay tại không gian triển lãm, họ đã biến quá trình lao động thành một tác phẩm kiến trúc sống động, cho phép người xem được chứng kiến sự ra đời của vẻ đẹp từ chính đôi bàn tay tận tụy và say mê.

Bên cạnh đó, cái khác biệt trong tư duy của Jain nằm ở cách ông kết hợp hai nguồn cảm hứng tưởng chừng đối lập đó là kỹ thuật thủ công bản địa của Ấn Độ và tư duy quy mô hoành tráng của trào lưu Land Art ở Mỹ. Thời gian ở Hoa Kỳ, ông đã bị chinh phục bởi những nghệ sĩ như Michael Heizer, đặc biệt là qua tác phẩm “Double Negative”, một công trình mang vẻ đẹp nguyên thủy. Chính sự giao thoa này đã định hình nên phong cách độc đáo của ông. Công trình của Jain vừa có sự ấm áp, gần gũi về vật liệu và tỉ lệ con người của kiến trúc bản địa, lại vừa kế thừa tư duy ý niệm chặt chẽ và sức mạnh nguyên sơ từ Land Art. Bởi vậy, Bijoy Jain không dừng lại ở vai trò một kiến trúc sư gìn giữ các yếu tố bản địa mà còn là một nghệ sĩ ý niệm. Với Jain, ngôn ngữ địa phương chính là phương tiện để ông kể những câu chuyện không gian mang những rung cảm phổ quát.

Tác phẩm Land Art có tên “Double Negative” của Michael Heizer

Đường biên mờ giữa mới và cũ

Kiến trúc của Bijoy Jain không chỉ dừng lại ở câu chuyện bản vẽ và công trường, mà còn là về cách ông xây dựng quan điểm riêng trong thiết kế. Triết lý của ông được dệt nên từ nhiều nguồn cảm hứng, trong đó có hai dòng tư tưởng nổi bật.

Khái niệm “palimpsest” (bản viết chồng) là một sợi chỉ xuyên suốt. Jain nhìn nhận mỗi không gian như một trang giấy đã lưu lại nhiều lớp ký ức và lịch sử. Công trình của ông vì thế không bao giờ là một thứ hoàn toàn mới, mà luôn là sự tiếp nối, một cuộc trò chuyện giữa quá khứ và hiện tại, giữa các nền văn hóa khác nhau.

Khoảng sân trong tại Copper House II, một thiết kế của Studio Mumbai tại làng Chondi, bang Maharashtra, Ấn Độ, vào năm 2011. Ảnh: Studio Mumbai

Và trên hết, là triết lý về sự “chậm rãi”. Giữa một thế giới luôn đòi hỏi tốc độ, Jain chọn hướng đi ngược lại. Ông tin vào “thời gian của mặt trăng”, nhịp điệu tự nhiên, tuần hoàn, thay vì “Giờ chuẩn Greenwich” cứng nhắc của máy móc. “Chậm” ở đây không phải là trì trệ, mà là một phương pháp làm việc có chủ đích, dành thời gian để thực sự thấu hiểu, để thử nghiệm, và để những ý tưởng hay nhất được nảy sinh một cách tình cờ. Nếu không có sự “chậm rãi” này, sẽ không có Studio Mumbai.

“studio của Jain hoạt động như một phòng nghiên cứu và phát triển (R&D) kiến trúc”

Triết lý ấy được hiện thực hóa thành những công trình kiến trúc đôi khi giống một tác phẩm điêu khắc trong cảnh quan hơn là một ngôi nhà. Ta có thể thấy rõ điều này tại Palmyra House (2007), nơi hai cấu trúc gỗ được che chắn bởi những cánh cửa làm từ thân cọ, cho phép gió biển và ánh sáng nhẹ nhàng xuyên qua, khiến ngôi nhà như đang “thở” cùng khu rừng dừa xung quanh. Trong khi đó, xưởng dệt Ganga Maki (2017) dưới chân dãy Himalaya lại là một “bản viết chồng” văn hóa tuyệt đẹp, bởi công trình dành cho một nghệ nhân Nhật Bản nhưng được xây dựng từ gạch, vôi, đá và kỹ thuật thủ công của người Ấn Độ. Tầm vóc triết lý của ông có lẽ được thể hiện rõ nhất qua MPavilion (2016) ở Melbourne. Một công trình đồ sộ được làm hoàn toàn thủ công từ những vật liệu gần gũi như tre, đá và dây thừng. Nó không phải để “ở”, mà là một không gian để mọi người gặp gỡ, tương tác và khám phá, làm mờ đi lằn ranh giữa kiến trúc, nghệ thuật và một chốn tĩnh tâm.

Palmyra House – một thiết kế của Bijoy Jain với hai khối nhà bê tông và gỗ. Nét đặc trưng của công trình là hệ tường lá sách bằng gỗ, giúp không gian sinh hoạt hòa hợp với cảnh quan xung quanh. Nhiếp ảnh: Philippe Garcia

Góc phòng khách trong Palmyra House với tầm nhìn hướng ra vườn. Điểm nhấn là chiếc bàn đá Kaddapa và ghế cói đan thủ công, một thiết kế của các nghệ nhân tại Studio Mumbai. Nhiếp ảnh: Philippe Garcia

Bên trong xưởng dệt Ganga Maki tại Dehradun, Uttarakhand, Ấn Độ. Ảnh: Studio Mumbai

MPavilion, công trình kiến trúc ấn tượng tại Vườn Queen Victoria, Melbourne, Úc. Ảnh: Dezeen

Góc nhìn nội thất của công trình MPavilion, Melbourne, Úc. Nhiếp ảnh: John Gollings

Không phải giải pháp mà là một gợi ý

Sự nghiệp của Bijoy Jain được ghi nhận trên trường quốc tế với nhiều giải thưởng danh giá như Huy chương Alvar Aalto (2020), Grande Medaille d’Or của Pháp (2014) và Giải thưởng Kiến trúc BSI Thụy Sĩ (2012). Ông cũng là thành viên quốc tế của Viện Kiến trúc Hoàng gia Anh (RIBA) từ năm 2017 và đã thỉnh giảng tại các đại học hàng đầu như Yale và Accademia di Architettura di Mendrisio.

Dù vậy, cách tiếp cận của ông không phải không có tranh cãi. Nhiều ý kiến cho rằng các tác phẩm thủ công của Bijoy Jain là những “thiết kế đắt đỏ, được săn đón” và có phần “xa rời thực tế” so với bối cảnh khủng hoảng nhà ở tại Ấn Độ. Tuy nhiên, góc nhìn này có thể đã bỏ qua vai trò cốt lõi của Studio Mumbai. Thay vì là một xưởng thiết kế nhà ở xã hội, studio của Jain hoạt động như một phòng nghiên cứu và phát triển (R&D) kiến trúc. Đóng góp lớn nhất của Jain nằm ở việc hệ thống hóa và nâng tầm các kỹ thuật xây dựng bản địa đang mai một. Studio Mumbai của ông đã phục dựng thành công kỹ thuật trát vữa vôi truyền thống, kỹ thuật xếp đá thủ công hay cách sử dụng tấm đan từ cây Karvi và bùn đất, những phương thức thi công vốn bị xem là lạc hậu, để tạo nên những công trình có khả năng thích ứng với khí hậu nhiệt đới. Bằng cách đặt tri thức của người thợ thủ công làm trung tâm thay vì bản vẽ kỹ thuật khô cứng, Bijoy Jain dường như đang âm thầm “vẽ lại” vị thế của kiến trúc châu Á, một nền kiến trúc tự chủ, tôn trọng vật liệu địa phương và không còn lệ thuộc vào các khuôn mẫu công nghiệp phương Tây.

Di sản của Bijoy Jain, vì thế, không chỉ dừng lại ở vẻ ngoài của một vài công trình cụ thể, mà ở cách ông thách thức định nghĩa về kiến trúc. Ông tái định vị kiến trúc không phải là nghệ thuật tạo ra hình ảnh ấn tượng, mà là quá trình nuôi dưỡng sự nhạy cảm với không gian, vật liệu, bối cảnh và con người. Giữa một thế giới bị ám ảnh bởi tốc độ và trí thông minh nhân tạo, Bijoy Jain thông qua Studio Mumbai có lẽ đã gợi lại cho ta một chút gì đó về sức lay động bền bỉ của những giá trị chân thật.

Vũ Thành

——————————

“Người vẽ lại châu Á” là chuỗi bài nhằm tái khám phá di sản của các kiến trúc sư gốc Á có tầm ảnh hưởng, những người đã góp phần định nghĩa lại kiến trúc châu Á trong bối cảnh toàn cầu. Thông qua các tác phẩm gây tiếng vang, những kiến trúc sư này đã đưa mỹ cảm và tinh thần bản địa trở lại đời sống đương thời. Châu Á hay phương Đông, qua kiến trúc của họ, không còn là một khái niệm huyền bí và lạc điệu mà trở thành bài học giá trị cho các vấn đề đương đại.

——————————