Trong phim tài liệu mới nhất của mình, đạo diễn Victor Kossakovsky, bằng cách đào sâu vào hai loại vật liệu kinh điển trong kiến trúc, đã mở ra không gian cho những suy tư về kiến trúc hiện đại và hình ảnh một tương lai phản địa đàng mà loài người sẽ để lại trên hành tinh này.

Những sườn núi nổ tung, sụp đổ rồi những khối đá bị nghiền nhỏ, để trở thành những “ngọn núi” bên trong nhà máy bê tông

Sau khi đã nhấn chìm khán giả vào sức mạnh nguyên thủy của nước trong “Aquarela” (2018) và mời gọi chúng ta thâm nhập thế giới nội tâm của một chú heo trong “Gunda” (2020), đạo diễn Victor Kossakovsky có lẽ đã hoàn tất bộ ba không chính thức về các yếu tố tự nhiên qua điện ảnh khi cho ra mắt “Architecton” (2024). Lần này, ông hướng ống kính vào chính nền tảng dưới chân chúng ta, với đá và hậu duệ “thảm họa” của nó trong thời hiện đại, bê tông.

Kiến trúc sư Michele De Lucchi, con người duy nhất xuất hiện trong toàn bộ “Architecton”

Ra mắt và nhận đề cử giải Gấu Vàng tại Liên hoan phim Berlin 2024, “Architecton” không phải là một bộ phim tài liệu thông thường. Nó buộc chúng ta phải đối mặt với câu hỏi về mối quan hệ giữa những gì ta xây dựng và hành tinh mà ta đang bào mòn để thực hiện những ý niệm kiến tạo đó.

Một trải nghiệm điện ảnh không cốt truyện, chỉ có cảm giác

Để thực sự hiểu “Architecton”, người xem phải từ bỏ thói quen tìm kiếm một câu chuyện tuyến tính. Bộ phim ưu tiên việc đắm chìm và cảm nhận hơn là đưa ra một tự sự có lớp lang. Kossakovsky từng chia sẻ về quy tắc làm phim của mình rằng, “đừng quay phim nếu bạn muốn nói điều gì đó, hãy cứ nói hoặc viết nó ra. Chỉ quay phim khi bạn muốn cho mọi người thấy một điều gì đó”. Và “Architecton” chính là minh chứng rõ ràng nhất cho quy tắc này. Phim không kể lể hay rao giảng điều gì, nó cho ta thấy và cảm nhận.

Về phần nhìn, đạo diễn hình ảnh Ben Bernhard đã tạo ra một thác ghềnh của những khung cảnh ngoạn mục. Kossakovsky và Bernhard sử dụng những kỹ thuật gây mất phương hướng một cách có chủ đích. Khán giả bị nhấn chìm trong những cú máy bổ nhào thẳng đứng vào lòng các mỏ đá, nơi đất đá đổ sụp như một dòng thác. Những thước phim quay chậm với tốc độ khung hình cao (high-frame-rate slow motion) đã biến những viên sỏi cuội khô khốc thành một vũ điệu kỳ lạ mang một vẻ loang loáng như nước, khiến những vật chất thô kệch nhất cũng trở nên sống động và quyến rũ.

Dòng thác đá đổ xuống tại các mỏ khai thác xuất hiện ngoạn mục trong “Architecton”

Bên cạnh đó, việc sử dụng máy bay không người lái (drone) không nhằm mục đích phô diễn kỹ thuật, mà là để thực hiện một quan sát chậm rãi, uể oải nhưng có chủ đích. Cú máy lướt dọc theo mặt tiền bị xé toạc của một khu chung cư ở Ukraine, để lộ ra những phòng ngủ, văn phòng và nhà bếp bị đóng băng trong thời gian, biến thảm kịch chính trị thành một sắp đặt thị giác ám ảnh. Chính trong những lựa chọn thẩm mỹ này, ta mơ hồ cảm nhận được nhát cắt táo bạo vào đời thực thông qua điện ảnh, một cách phản kháng ngầm thường thấy trong các tác phẩm của Kossakovsky.

Với “Architecton”, ông lên án cái nguội lạnh cảm xúc do kiến trúc hàng loạt trong thời đại của xi măng và nhựa đường. Thẩm mỹ phong phú, đa tầng, thôi miên và siêu việt của ông chính là một phản ứng trực diện. Không chỉ cho thấy rằng thế giới của chúng ta đã trở nên nghèo nàn về mặt cảm xúc, ông còn sử dụng toàn bộ sức mạnh của điện ảnh để mang lại trải nghiệm phức tạp mà môi trường xây dựng ngoài kia dường như đã phớt lờ hoặc phản ứng hời hợt.

Phim mở đầu bằng khung cảnh tại Ukraine, nơi các tòa kiến trúc bị hủy hoại một cách khốc liệt và đột ngột bởi chiến tranh

Những tòa nhà bị phá hủy bởi chiến tranh tại Ukraine, với những không gian bên trong bị phơi bày ra bên ngoài

Cuộc đối thoại giữa phù du và vĩnh cửu

Dù các cảnh phim không được trình bày như một câu chuyện có trình tự rõ ràng, nhưng không khó để nhận ra trọng tâm của “Architecton” nằm ở sự đối lập giữa đá và bê tông. Trong đó, đá hiện lên như một biểu tượng của sự vĩnh cửu, của một kỹ nghệ cổ xưa đã mất. Kossakovsky đưa chúng ta đến với những tàn tích của đền Baalbek ở Lebanon. Tại đây, những khối cự thạch (megalith) nặng hàng ngàn tấn được người thợ cổ đại đẽo gọt và sắp đặt với độ chính xác mà công nghệ ngày nay khó có thể tái tạo. Ngược lại, bê tông là hiện thân của phù du, của một nền văn minh vội vã và thiếu trách nhiệm. Kossakovsky gọi nó là một “thảm họa”.

Khối cự thạch tại di tích Baalbek ở Lebanon liên tục xuất hiện trong phim như một hình ảnh đối lập với các kiến trúc bê tông hiện đại

Thêm vào đó, quá trình sản xuất bê tông phá hủy núi non, và bản thân nó lại là một vật liệu khô cằn, không có sự sống. Kossakovsky dành một phần lớn thời lượng của bộ phim để ghi lại những cảnh tượng vừa hùng vĩ vừa đáng sợ tại các mỏ đá nguyên liệu. Đây là nơi khởi nguồn của các loại vật liệu phục vụ cho ngành xây dựng đương đại, nơi đá tự nhiên bị “thuần hóa” và nghiền nát bởi máy móc. Qua những thước phim quay chậm, chúng ta chứng kiến từng vụ nổ có tính toán làm rung chuyển cả một sườn núi. Hàng triệu tấn đá đổ sụp, tuôn chảy xuống dưới. Kossakovsky, thông qua những lát cắt dựng phim sắc sảo và thanh lịch của mình, đã tiết lộ cảnh tượng này ở những góc quay ngày càng rộng hơn. Ban đầu là những tảng đá lớn vỡ vụn, sau đó là một dòng chảy của vô số mảnh đá nhỏ hơn, và cuối cùng, toàn bộ khối vật chất đó chuyển động trông như một dòng nước cuồn cuộn, sủi bọt.

Sự khác biệt cốt lõi là dòng chảy này không phải là một hiện tượng tự nhiên. Nó được đạo diễn bởi con người, một màn trình diễn quyền lực có tính toán nhằm chiếm hữu môi trường. Những cái cây bị đốn hạ ở khu rừng liền kề mỏ đá càng nhấn mạnh thêm sự xâm lấn này. Con người không chỉ lấy đi đá, mà còn dọn dẹp mọi thứ xung quanh để phục vụ cho quá trình khai thác. Dù vậy, người xem vẫn không thể không kinh ngạc trước sự kiểm soát khủng khiếp ấy. Có một vẻ đẹp phi nhân tính, một sự ngoạn mục lạnh lùng trong cách máy móc chinh phục vật chất. Quá trình này biến những khối đá đẹp đẽ với đủ màu sắc, hình dạng và kích thước, thành bê tông, một thứ bùn xám xịt, vô cảm. Từ sự đa dạng của tự nhiên đến sự đồng nhất của công nghiệp.

Cận cảnh các khối đá tự nhiên vỡ vụn dưới sức ép của máy nghiền

Cận cảnh những vòi phun của các công trình in 3D đang phun ra từng lớp bê tông mềm

Những tảng đá rung chuyển trong quá trình nổ mìn là hình ảnh ấn tượng trong “Architecton”

Quang cảnh các mỏ đá xuất hiện bạo liệt và choáng ngợp trong “Architecton”

Một đường biên giữa đất và người

Giữa những cảnh quay hoành tráng về hủy diệt và khai thác, bộ phim đưa chúng ta đến với một dự án đối lập hoàn toàn cả về quy mô lẫn tính chất. Trong khu vườn xanh mướt, mờ sương tại ngôi nhà của mình ở Ý, kiến trúc sư Michele De Lucchi thuê hai người thợ để xây dựng một vòng tròn bằng đá. Đây không hẳn là một công trình kiến trúc. Nó không có mái che, không có chức năng trú ngụ. Mục đích duy nhất của vòng tròn đá này là trở thành một khu vực “phi con người”. De Lucchi muốn rằng, khi hoàn thành, không một ai được phép bước vào bên trong lằn ranh bằng đá ấy. Chỉ có cỏ dại, thiên nhiên và những chú chó của ông được tự do chiếm hữu không gian đó.

Thế nhưng, chính hành động trả lại tự nhiên này lại cho thấy một nghịch lý trớ trêu. Con người phải dùng đến hành động xây dựng, dùng đá và sức lao động, để tạo ra một không gian “phi xây dựng”. Ta khoanh một vùng đất và ra lệnh rằng nơi đây sẽ thuộc về Trái Đất. Điều này cho thấy tư duy thống trị của chúng ta đã bám rễ sâu sắc đến nhường nào. Ngay cả khi muốn trả lại, con người vẫn không thể rũ bỏ vai trò của một đấng sáng tạo, một người phân định ranh giới. Dường như chúng ta không thể thoát khỏi khao khát áp đặt ý chí của mình lên vạn vật, kể cả khi ý chí đó là tạo ra một khoảng không hoang sơ.

Kiến trúc sư Michele De Lucchi và những người thợ bên công trường vòng tròn đá

Chú chó của Michele De Lucchi đứng trên thảm cỏ xanh mướt bên trong vòng tròn đá

Một trong những thông điệp cốt lõi của bộ phim nằm ở câu nói của Michele De Lucchi: “Khi ta thiết kế một vật, thực chất ta đang thiết kế hành vi con người”. Vậy ta sẽ trở thành ai nếu những thành phố bê tông vô hồn ấy đang định hình hành vi của chúng ta từng ngày? Nỗi lo càng bị đẩy lên cao khi Kossakovsky đưa ra một thống kê đáng sợ rằng mỗi tháng, dân số toàn cầu lại cần thêm một thành phố mới to bằng cả New York. Nhưng cũng như những bộ phim khác của mình, Kossakovsky không đưa ra bất kỳ câu trả lời nào trong “Architecton”. Tác phẩm chỉ phơi bày vấn đề ở một quy mô khiến người xem phải rùng mình, và để lại đó một khoảng lặng đáng suy ngẫm.

Một công trình bê tông cốt thép bỏ hoang xuất hiện trong “Architecton”

Với những nhà phê bình chỉ trích bộ phim vì đã bỏ qua vấn đề bóc lột lao động thời cổ đại hay thực tế kinh tế của ngành xây dựng hiện đại, họ có lẽ đã không nắm được tinh thần của tác phẩm. Bởi lẽ, câu hỏi mà Kossakovsky đặt ra không thuộc về kinh tế hay lịch sử, mà là một câu hỏi về chính sự tồn tại của con người. Hơn chín mươi phút của “Architecton” là hơn chín mươi phút người xem cảm nhận được sức nặng của vật liệu, đọc được chiều sâu lịch sử, tinh thần ẩn trong mỗi công trình, và quan trọng nhất, nhận ra rằng cách ta xây dựng cũng chính là cách ta tồn tại. Phim không dạy ta xây tốt hơn, mà chỉ đơn giản là dạy ta cách nhìn sâu hơn và đó mới chính là bước khởi đầu quan trọng nhất của việc kiến tạo.

Thúc Đạt

——————————

“Kiến trúc qua màn ảnh rộng” là loạt bài khám phá những nhân vật thầm lặng nhưng đầy quyền năng trong điện ảnh, những công trình được tạo nên từ bê tông, thép, kính và ánh sáng. Vượt ra ngoài vai trò phông nền đơn thuần, không gian kiến trúc là một công cụ kể chuyện tinh vi, có khả năng tạo ra bầu không khí, từ sự ngột ngạt của những hành lang hẹp đến vẻ choáng ngợp của các đại sảnh mênh mông. Chúng còn là tấm gương phản chiếu nội tâm phức tạp của nhân vật, hé lộ những khát khao, nỗi sợ hay sự mục ruỗng từ tâm hồn.

Mỗi công trình đều mang một ngôn ngữ riêng, một tòa nhà chọc trời là biểu tượng của quyền lực, một căn nhà gỗ ấm cúng gợi cảm giác an toàn, còn một mê cung đô thị lại gieo rắc nỗi hoang mang. Trong loạt bài này, chúng ta sẽ cùng nhau “đọc vị” những không gian ấy qua các tác phẩm điện ảnh, để thấy rằng xem phim cũng là một cách trải nghiệm kiến trúc.

——————————