Mật ong vốn là loại thực phẩm quý hiếm bởi giá trị dinh dưỡng và hương vị thơm ngon hiếm có. Nhưng phía sau những giọt mật ấy là một câu chuyện âm thầm và đầy lo âu – câu chuyện về sự suy giảm chưa từng có của loài ong, những “người thợ vô danh” trong hệ sinh thái. Trong thập kỷ qua, sự biến mất hàng loạt của các đàn ong đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh cho cả nhân loại, đặc biệt với hiện tượng đáng báo động mang tên Colony Collapse Disorder (CCD) – chứng vỡ đàn ong.

Mật ong từng được coi là thức ăn của thần

Mật ong tự nhiên – thuần khiết nhưng khó tìm

Tại Hy Lạp cổ đại, mật ong được xem là thức ăn của các vị thần. Người Ai Cập cổ sử dụng mật ong không chỉ trong đời sống thường nhật mà còn để ướp xác, bởi họ tin mật ong là chất giữ gìn sự sống trường tồn.

Mật ong tự nhiên không chỉ là một sản phẩm tiêu dùng, mà còn là kết tinh từ hàng triệu cánh hoa, hàng ngàn giờ bay và một hệ sinh thái đang vận hành bền vững. Mỗi giọt mật là thành quả từ công việc bền bỉ của những con ong nhỏ bé khi một con ong phải bay khoảng 150.000 km và hút mật từ gần hai triệu bông hoa mới tạo ra được nửa kilogram mật ong. Mật ong không chỉ quý ở giá trị dinh dưỡng, mà còn quý vì nó chứa đựng cả một hệ thống sống gắn kết và mong manh nơi loài ong và với chính đời sống con người.

Mật ong tự nhiên là loại mật được thu hoạch từ ong sống trong rừng hoặc môi trường bán hoang dã. Mật ong tự nhiên khác với mật ong công nghiệp chứa đầy đường mía và hương liệu, loại mật này mang trong mình hương thơm nguyên bản của cây cỏ, vị ngọt thanh lành, đôi khi thoảng một chút chua nhẹ rất riêng của từng vùng miền. Mật ong tự nhiên không bị pha trộn, không hoặc ít chịu tác động của thức ăn công nghiệp hay thuốc kháng sinh, và thường phản ánh rõ đặc trưng sinh thái nơi ong sinh sống.

Mật ong tự nhiên khác với mật ong công nghiệp chứa đầy đường mía

Không chỉ được ưa chuộng trong ẩm thực và y học cổ truyền, mật ong tự nhiên còn trở thành biểu tượng cho sự thuần khiết và khỏe mạnh. Trong các bài thuốc dân gian, mật ong giúp tăng sức đề kháng, làm dịu cổ họng, dưỡng da, và hỗ trợ tiêu hóa. Ở nhiều nơi, nó còn được ví như “linh hồn của núi rừng”, gắn liền với phong tục, tập quán của cộng đồng bản địa.

Văn hóa và niềm tin dân gian gắn liền với ong

Trong đời sống văn hóa dân gian Việt Nam, loài ong từ lâu đã gắn bó mật thiết với hình ảnh của sự chăm chỉ, đoàn kết và khéo léo. Tại một số tộc người thiểu số như người Ê Đê, người Mạ hay người Mông, việc lấy mật ong rừng còn được thực hiện kèm theo nghi lễ cúng tổ tiên, thể hiện lòng biết ơn với rừng và trời đất đã ban tặng lộc tự nhiên.

Người dân Tây Nguyên tin rằng tổ ong trên cây cổ thụ là điềm lành. Khi phát hiện ong làm tổ trên mái nhà hay vách nương, họ không xua đuổi mà giữ nguyên vì cho rằng đó là dấu hiệu tổ tiên phù hộ. Mật ong rừng, nhờ vậy, không chỉ là thực phẩm mà còn là báu vật tinh thần được dùng trong lễ cưới, lễ trưởng thành, thậm chí trong việc kết nghĩa giữa các làng.

Tại Indonesia, người Dayak trên đảo Borneo tổ chức nghi lễ thu hoạch mật ong từ rừng nhiệt đới hai lần mỗi năm, trong đó người trưởng tộc cầu nguyện cho rừng được bảo vệ và ong tiếp tục quay lại làm tổ. Còn ở Mexico, người Maya bản địa coi ong Melipona không có ngòi là loài thiêng. Loài ong này được nuôi để lấy mật dùng trong nghi lễ và chữa bệnh từ hàng ngàn năm trước.

Loài ong – mắt xích không thể thiếu của sự sống

Ít ai biết rằng hơn 75% các loại cây trồng trên thế giới đều phụ thuộc vào các loài thụ phấn, mà ong là đại diện chủ lực. Từ các loại trái cây như táo, lê, dâu đến rau củ như cà rốt, hành, bí ngòi… sự tồn tại của chúng đều gắn liền với sự cần mẫn của những con ong thợ. Một thế giới không ong sẽ là một thế giới thiếu hụt cả về màu sắc lẫn hương vị.

Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO), giá trị kinh tế do sự thụ phấn của ong mang lại ước tính lên đến 235 – 577 tỷ USD mỗi năm. Ở châu Âu, gần 84% loài cây trồng và 78% các loài hoa dại phụ thuộc vào sự thụ phấn của côn trùng. Tại Trung Quốc, ở một số vùng như Tứ Xuyên, người nông dân đã phải tự mình thụ phấn cho cây ăn trái bằng tay do sự sụt giảm nghiêm trọng số lượng ong.

Chứng vỡ đàn ong – sự biến mất thầm lặng nhưng đáng sợ

Lần đầu tiên được ghi nhận rõ ràng vào năm 2006 tại Hoa Kỳ, Colony Collapse Disorder (chứng vỡ đàn ong) khiến các nhà nghiên cứu choáng váng khi hàng triệu con ong đột ngột rời khỏi tổ và không quay trở lại. Điều kỳ lạ là trong tổ vẫn còn ong chúa và một số ong non nhưng toàn bộ ong thợ – lực lượng chính, đều biến mất, để lại tổ ong không thể tiếp tục tồn tại. Khi ong thợ không tìm được đường trở về tổ, chúng sẽ không thể mang mật ong về nuôi sống ong chúa và ong non.

Ít ai biết rằng hơn 75% các loại cây trồng trên thế giới đều phụ thuộc vào các loài thụ phấn. Thụ phấn do ong dễ dàng hơn nhiều so với việc con người tự thụ phấn thủ công

Dù nguyên nhân vẫn còn đang được nghiên cứu, các yếu tố chính được xác định có liên quan tới thuốc trừ sâu, đặc biệt là thuốc trừ sâu thuộc nhóm neonicotinoid, loại thuốc độc hại này ảnh hưởng đến hệ thần kinh và khả năng định hướng của ong. Ngoài ra, việc mất môi trường sống do khai thác đất để phát triển đô thị và nông nghiệp đơn canh cũng là nguyên nhân khiến loài ong “không còn nhà”. Không chỉ vậy, việc biến đổi khí hậu và thay đổi thời tiết bất thường khiến mùa hoa thất thường cũng ảnh hưởng đến vòng đời của ong.

Tại Mỹ, chỉ trong năm đầu phát hiện CCD, hơn 30% số lượng đàn ong thương mại đã biến mất. Lần đầu tiên trong lịch sử, ngành nông nghiệp Mỹ phải nhập khẩu ong từ Úc để cứu lấy nhiều vườn trồng rau củ quả. Tại Canada, khoảng 40% số đàn ong đã không qua được mùa đông năm 2022. Đây là một con số kỷ lục khiến nhiều nhà khoa học và nhà nghiên cứu môi trường, các chuyên gia nông nghiệp phải lắc đầu xót xa.

Tại Pháp, các nhà nuôi ong báo cáo tỷ lệ mất đàn ong từ 25-40% mỗi năm. Các nhà nghiên cứu Đức cũng ghi nhận mức suy giảm đáng kể số lượng côn trùng thụ phấn trong 30 năm qua.

Colony Collapse Disorder (chứng vỡ đàn ong) cảnh tỉnh con người và thúc đẩy con người quan tâm hơn tới môi trường. Khi ong thợ không tìm được đường về nhà, chúng sẽ không thể tiếp tục công việc của mình.

Mật ong rừng tại Việt Nam

Tại Việt Nam, mật ong rừng từng là sản vật quý, gắn liền với đời sống của đồng bào vùng cao. Ở Tây Bắc, Tây Nguyên hay rừng ngập mặn miền Nam, việc lấy mật ong rừng không chỉ là nghề mà còn là văn hóa gắn với lễ hội, với tục cúng rừng, với đời sống tâm linh. Tuy nhiên, trong vòng 20 năm trở lại đây, sản lượng mật ong tự nhiên đã sụt giảm nghiêm trọng.

Theo Hội Nuôi ong Việt Nam, sản lượng mật rừng đã giảm đến 60%, thậm chí nhiều nơi như Vườn quốc gia Cát Tiên, Cà Mau, người dân phải đi hàng chục cây số mới mong tìm được một tổ ong. Giá bán theo đó tăng cao từ 800.000 đến hơn 1.200.000 đồng mỗi lít, và thường không đủ để cung ứng.

Điều đáng buồn là thị trường cũng xuất hiện nhiều loại mật pha, mật công nghiệp đội lốt mật rừng. Người tiêu dùng thiếu thông tin, trong khi người lấy mật rừng chân chính dần mai một vì điều kiện kinh tế, áp lực sinh tồn và sự biến mất của rừng nguyên sinh.

Bảo vệ loài ong để tìm lại cân bằng cho tự nhiên

Sự suy tàn của loài ong là một tín hiệu rõ ràng cho thấy thiên nhiên đang chịu nhiều tổn thương. Khi những cánh hoa không còn được thụ phấn, khi những tổ ong vắng bóng trong rừng, khi những giọt mật dần trở nên xa xỉ. Điều này không chỉ là mất mát về một loài sinh vật, mà là mất mát về sự cân bằng sinh thái.

Loài ong mật đang dần biến mất, kéo theo sự suy giảm mật ong rừng và mật ong tự nhiên 

Chúng ta có thể làm gì? Con người có thể làm gì để cứu lại đời sống của một trong những loài sinh vật cần mẫn, có ích và thông minh như loài ong?

Điều này cũng được giới chuyên gia nghiên cứu và đi đến những kết luận về tầm quan trọng của việc ưu tiên sản phẩm hữu cơ và thân thiện với môi trường. Chúng ta hoàn toàn có thể lựa chọn mật ong có nguồn gốc rõ ràng, từ các tổ chức nuôi ong bền vững. Một lần nữa, yếu tố bền vững trong ngành thực phẩm là điều đáng quan tâm.

“Nếu loài ong biến mất khỏi trái đất, loài người sẽ chỉ sống được thêm không quá bốn năm. Không có loài ong, không có thụ phấn… tức là không có con người” – Albert Einstein

Tiếp theo, mỗi chúng ta có thể tìm cách trồng cây, trồng hoa trong vườn tược, ban công hoặc nơi công cộng. Những khóm hoa đơn giản như cúc, oải hương, hướng dương… là nguồn thức ăn dồi dào cho ong. Nhưng điều quan trọng hơn cả có lẽ là hành động hạn chế sử dụng các loại thuốc trừ sâu hóa học, đặc biệt là các loại độc hại ảnh hưởng đến côn trùng thụ phấn.

Điều đáng mừng là tại nhiều quốc gia trên thế giới, các chính sách bảo vệ môi trường, bảo vệ rừng và đa dạng sinh học đang được đẩy mạnh hết mức nhằm giúp bảo vệ những đàn ong còn sót lại của địa cầu.

Bảo vệ ong là bảo vệ cuộc sống của loài người

Trong thế giới hiện đại, chúng ta đã quá quen với sự hiện diện của mật ong trên kệ siêu thị mà đôi khi quên mất nó đến từ đâu, và cần gì để có thể tồn tại. Những giọt mật nhỏ bé, trong veo và ngọt ngào là kết quả của một mạng lưới sự sống tinh tế và kỳ diệu. Nếu chúng ta để mất ong, điều đó có nghĩa là chúng ta đang để mất đi cả một hệ sinh thái, một phần bản sắc của trái đất này.

Bảo vệ ong cũng là cách để chúng ta tự bảo vệ chính mình, để tương lai vẫn còn ong, còn hoa, còn những mùa mật ngọt thấm đượm hương thơm.

Bài: Hà Chuu