3 scenographer có ảnh hưởng lớn nhất trong thế kỷ XIX – XX
Adolphe Francois Appia, Edward Gordon Craig và Josef Svoboda được tôn vinh là 3 scenographer (nhà thiết kế bối cảnh sân khấu) tiên phong và nổi tiếng hàng đầu trong thế kỷ XIX – XX.
Nguồn ảnh: sikkensprize.org
Năm 1862, một hoạ sỹ-người chuyên viết tiểu sử nghệ sỹ là Antonio Caimi, đã định nghĩa “scenography” như một loại hình thực hành nghệ thuật của các nghệ sỹ “vẽ phông nền và kiến trúc sân khấu” (pittura scenica e l’architettura teatrale).
Antonio Caimi cũng gọi là “scenography” là “arte scenografica” (tạm dịch: nghệ thuật bối cảnh). Chuyên môn làm việc của các “scenographer” (nhà thiết kế bối cảnh sân khấu) có sự phân biệt với những người chuyên làm bối cảnh, phông nền sân khấu. Điểm phân biệt ở đây là “thiết kế”, tức “scenography” đặt trong lăng kính nghệ thuật đòi hỏi các yếu tố thị giác, kiến thức lịch sử và sự hiểu biết đối với phục trang hay phương thức biểu diễn…
Bằng cách xoay chuyển góc nhìn nhằm khắc hoạ nội thất đồ sộ và lộng lẫy, gia đình Bibiena đã biến đổi nghệ thuật thiết kế bối cảnh sân khấu trong thế kỷ XVII và XVIII. Credit: Morgan Library & Museum. Nguồn ảnh: nytimes.com
Các nhà tiên phong Adolphe Appia và Edward Gordon Craig đề xuất rằng nên xem “scenography” như một thực hành thiết kế trong trình diễn/biểu diễn nghệ thuật; và là một thành tố bình đẳng với kịch bản văn học hay kỹ thuật trình diễn, biểu diễn. Lý thuyết của các nhà tiên phong này cho rằng “scenography” là một dạng thực hành sáng tạo, có khả năng tiếp cận toàn diện đối với mọi yếu tố cấu thành nên một sự trình diễn/biểu diễn nghệ thuật; và có thể áp dụng bên ngoài không gian nhà hát, sân khấu thông thường.
Adolphe Appia (1862 – 1928)
Adolphe Appia là con trai của người đồng sáng lập Hội Chữ Thập Đỏ Louis Appia. Ông là một kiến trúc sư, nhà lý thuyết về ánh sáng và trang trí sân khấu.
Adolphe Appia sinh năm 1862 tại Geneva, Thụy Sĩ. Cha của ông là một bác sỹ nổi tiếng, tên là Louis Paul Amedee Appia. Mẹ của Appia, Anna, qua đời khi anh 24 tuổi. Appia mắc chứng nói lắp và cũng là một đứa trẻ nhút nhát. Ngay từ khi còn nhỏ, Appia đã có niềm đam mê với nhà hát, nhưng anh lớn lên trong bầu không khí không khuyến khích những sở thích đó. Appia cuối cùng đã được Cha cho phép theo học âm nhạc và bằng cách đó, ông đã có thể theo đuổi niềm yêu thích sân khấu của mình.
Nhà hát Festspielhaus Hellerau (Đức) và bối cảnh sân khấu do Appia thiết kế cho “Orpheus and Eurydice” (hay Orfeo ed Euridice) – vở opera 3 màn của nhà soạn nhạc người Đức, Christoph Willibald Gluck. Hình ảnh do Richard C. Beacham cung cấp. Nguồn: researchgate.net.
Orpheus, Hellerau 1913. Nguồn ảnh: socks-studio.com
Appia bị thu hút bởi các vở opera và lý thuyết của Wagner trong việc dàn dựng. Mặc dù rất ngưỡng mộ các vở opera, nhưng Appia không thích sử dụng những bộ trang phục hoặc bảng màu sắc cầu kỳ. Thay vào đó, anh thích những cảnh quay mạnh mẽ, gợi mở sẽ tạo ra một nét nghệ thuật, sự pha trộn giữa diễn viên, sân khấu, ánh sáng và âm nhac.
Sau một thời gian dài nghiên cứu các vở opera, Appia đưa ra giả thuyết rằng bối cảnh (scenery) nên được thay thế bằng các bậc thang, đường dốc, sân ga và rèm che hoà hợp với chuyển động của diễn viên và sàn nhà. Đối với Appia, không gian là một khu vực năng động thu hút cả diễn viên và khán giả, cũng như mang lại sự tương tác giữa họ. Bổ sung cho khái niệm không gian của Appia là niềm tin của ông rằng ánh sáng nên được sử dụng để kết hợp với các yếu tố thị giác của vở kịch.
Nguồn ảnh: socks-studio.com
Vở “The Rhinegold” của Wagner, nhà hát Basel ở Thuỵ Sĩ, năm 1924. Nguồn ảnh: socks-studio.com
Tristan and Isolde 1896. “Tristan and Isolde” (Tristan and Isolde) là vở opera 3 màn của nhà soạn nhạc người Đức, Richard Wagner. Nguồn ảnh: socks-studio.com
Adolphe Appia đã sáng tạo ra lý thuyết của riêng mình, rằng nhịp điệu trong lời thoại là chìa khoá cho mọi cử chỉ và chuyển động mà một diễn viên sử dụng trong buổi biểu diễn. Ông kết luận rằng nhịp điệu có thể thống nhất các yếu tố của một vở opera. Trong phần lớn cuộc đời của mình, Appia đã làm việc đơn độc để phác thảo và viết sách cũng như các bài luận về lý thuyết của ông. Trong số các ấn phẩm quan trọng của Adolphe Appia là “The Staging of Wagner’s Musical Dramas” (1895), “Music and Stage Setting” (1899), và “The Work of Living Art” (1921).
Edward Gordon Craig (1872 – 1966)
Edward Gordon Craig sinh ra ở Stevenage/Hertfordshire của nước Anh vào năm 1872. Ông là con trai của nữ diễn viên Ellen Terry và giám đốc nhà hát, kiến trúc sư, nhà thiết kế tiến bộ người Anh, Edward William Godwin. Từ năm 1889 đến năm 1897, ông làm diễn viên tại nhà hát Lyceum của Henry Irving ở London và bắt đầu thiết kế các tác phẩm bối cảnh sân khấu của riêng ông.
Nguồn ảnh: socks-studio.com
Nguồn ảnh: socks-studio.com
Ông quan tâm đến đồ hoạ và đã được dạy kỹ thuật khắc gỗ bởi James Pryde, William Nicholson và William Rothenstein từ năm 1893. Trong tạp chí The Page của mình, ông đã xuất bản một số đồ hoạ bằng các bút danh khác nhau. Năm 1899, Craig quay lại nhà hát và thành lập Purcell Operatic Society (Hiệp Hội Hoạt Động Purcell) cùng với nhà soạn nhạc Martin Fallas Shaw. Tại đây, các tác phẩm sân khấu quan trọng nhất của ông đã được thực hiện.
Với sự giúp đỡ của Harry Graf Kessler ở Weimar, ông đã làm quen với các nghệ sỹ đương đại quan trọng và đạt được một bước đột phá quốc tế với bài luận chương trình “The Art of the Theatre” (Nghệ Thuật của Nhà Hát). Edward Gordon Craig trở thành nhà cải cách của thiết kế sân khấu vốn đã bị chi phối bởi thẩm mỹ nghệ thuật miêu tả và ảo ảnh.
Nguồn ảnh: socks-studio.com
Nguồn ảnh: socks-studio.com
Khái niệm sân khấu dựa trên trừu tượng, ánh sáng và bóng tối của ông đã ảnh hưởng đến mọi người trong thế kỷ XX. Các bản vẽ và tranh khắc gỗ của Craig được hình thành theo phong cách của thời kỳ chuyển giao thế kỷ; thể hiện trong đường nét trang trí của chúng, sự phân chia các khu vực một cách rõ ràng và sự sắp đặt ánh sáng, bóng tối có độ tương phản cao theo trường phái Art Nouveau.
Josef Svoboda (1920 – 2002)
“Khi tôi ngồi một mình trong rạp hát và nhìn vào khoảng tối của sân khấu trống không, tôi thường bị thu hút bởi nỗi sợ hãi rằng lần này tôi sẽ không thể xâm nhập vào nó và tôi luôn hy vọng rằng nỗi sợ hãi này sẽ không bao giờ bỏ rơi tôi. Nếu không có một cuộc tìm kiếm không ngừng nghỉ để mở khoá bí mật của sự sáng tạo, thì không có sự sáng tạo. Cần phải luôn bắt đầu lại. Và điều đó thật đẹp.” – Josef Svoboda.
Josef Svoboda sinh ngày 10 tháng 5 năm 1920 tại thị trấn Caslav của Tiệp Khắc (ngày nay là Cộng Hoà Séc). Lần đầu tiên ông bị thu hút bởi thế giới sân khấu khi đang theo học tại Central School of Housing ở Prague, tuy nhiên phải đến cuối Đệ Nhị Thế Chiến, ông mới bắt đầu học scenography tại Prague Conservatory and Architecture, thuộc Academy of Applied Arts. Josef Svoboda qua đời vào ngày 8 tháng 4 năm 2002. Ông được cho rằng đã thiết kế và chỉ đạo hơn 700 buổi biểu diễn sân khấu. Lý thuyết của Svoboda có ảnh hưởng tới tất cả tác phẩm của ông, là lý thuyết hữu hình và dẫn đến sự ra đời của nhà hát đương đại. Svoboda đã sử dụng hình ảnh và sự phản chiếu ánh sáng để điêu khắc các yếu tố cảnh quan.
“Traviata of the Mirrors” của Josef Svoboda. Bối cảnh sân khấu được thiết kế bởi Josef, mang tới một tầm nhìn mới cho vở opera nổi tiếng của Giuseppe Verdi, mệnh danh là “Traviata của những tấm gương”. © Alfredo Tabocchini. Nguồn ảnh: bachtrack.com
Nguồn ảnh: svoboda-scenograph.cz
Bức ảnh cho thấy quá trình hiện thực hoá scenography và việc sử dụng máy chiếu trong vở kịch Faust-Fragments (Part I) (1989) của Johann Wolfgang Goethe, tại Piccolo Teatro, Milan. © Josef Svoboda/Josef Svoboda’s Archives.
Ở Polyekran (một hệ thống chiếu ra đời từ Tiệp Khắc), một bức tường hình khối đã dịch chuyển vị trí, di chuyển tới và lui, bên trong mỗi khối, có một máy chiếu giúp hiển thị hình ảnh lên bề mặt khối đối diện với khán giả. Ánh sáng, hình ảnh nhiếp ảnh, đối tượng và thao tác đối tượng kết hợp để tạo ra một tác phẩm nghệ thuật trình diễn sống động và lay động.
Ông xứng đáng với danh tiếng của một scenographer có ảnh hưởng nhất trong thế kỷ XX, và các tác phẩm của ông hỗ trợ nhiều cho cơ sở học thuật. Ông cũng có vai trò quan trọng trong việc giáo dục và đào tạo các scenographer trẻ tuổi trên khắp thế giới.
